- اتحادیه جهانی راهآهنها (UIC): هزینههای جانبی حملونقل (External Costs) به هزینههایی اطلاق میشود که کاربران حملونقل ایجاد میکنند، اما توسط خودشان پرداخت نمیشود و جامعه بار مالی آن را تحمل میکند. این هزینهها شامل تصادفات، آلودگی هوا، تغییرات اقلیمی، آلودگی صوتی، ترافیک و تخریب زیرساختهاست. (در ایران یارانه سوخت را هم باید افزود). چند نکته مهم:
- به گزارش پژوهشکده آمار (1398): بر مبنای آمار سازمان بهداشت جهانی (WHO) درخصوص تصادفات جادهای در سال ۲۰۱۸، تعداد سالانه تلفات رانندگی در جادهها ۱٫۳۵ میلیون نفر بوده بهطوریکه هر ۲۴ ثانیه یک نفر در جادههای جهان کشته میشود. مرگ و میر ناشی از تصادفات جادهای بهعنوان یکی از عوامل شایع مرگ در ردههای سنی ۵ تا ۲۴ سال، بیشترین آمار را دارد.
2) به گزارش UIC از اتحادیه اروپا در ۲۰۲۲، تفاوت هزینههای جانبی دوروش چنین بوده است (External Costs Dynamic Dashboard):
الف) هزینه جانبی حملونقل مسافری جادهای: ۵۷۳ میلیارد یورو. ب) هزینه جانبی حملونقل مسافری ریلی: تنها ۱۰ میلیارد یورو. ج) هزینه جانبی حملونقل باری جادهای: ۱۹۸ میلیارد یورو. د) هزینه جانبی حملونقل باری ریلی: تنها ۴.۴ میلیارد یورو.
3) این ارقام نشان میدهد سفر با خودروی شخصی ۱۷ برابر و حمل بار جادهای ۲۳ برابر پرهزینهتر از معادل ریلی آن برای جامعه است. در اروپا، بخش جاده مسئول ۸۴ تا ۹۴% کل هزینههای جانبی حملونقل است، در حالی که سهم ریلی کمتر از ۲% است. 4) در ایران، این عدم توازن به بحرانی ملی تبدیل شده، در سال ۱۴۰۲، تلفات جادهای به ۲۰,۰۴۵ کشته و بیش از ۳۹۱ هزار مجروح منجر شد. هزینههای اقتصادی این تصادفات بین ۶ تا ۷% تولید ناخالص داخلی برآورد میشود (دو برابر میانگین جهانی).
5) به گزارش شرق (14040918): براساس گزارش جدید State of Global Air 2025، آلودگی هوا مسئول حدود 8 میلیون مرگ زودرس در جهان بوده، از این تعداد: 4.9 میلیون مرگ ناشی از ذرات معلق ریز (PM2.5) در هوای آزاد، 2.8 میلیون مرگ ناشی از آلودگی هوا در محیطهای خانگی، حدود 470 هزار مرگ به اُزن سطح زمین و 626 هزار مرگ به آلزایمر نسبت داده شده است.
6) به گزارش خبرگزاری تسنیم (14040223)، وزیر بهداشت در مراسم دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گفت: سالانه 50 هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا داریم و به گزارش فارس (14030918)، قاتل خاکستری سالانه جان ۷ هزار نفر را در تهران میگیرد.
7) بااین ترتیب بنظرمیرسد درمجموع، هزینههای تصادفات، ترافیک و آلودگی هوا درحالی حدود ۲۰% از تولیدملی را هدر میدهد که یکی از مهمترین اهداف برنامه پنج ساله هفتم رشد اقتصادی 8% (مشابه اهداف برنامههای قبل) ولی هیچگاه محقق نگردید.
8) این آمار مبین ضرورت توجه به خسارات اقتصادی هزینههای جانبی حملونقل ناشی از تصادفات، آلودگی هوا، ترافیک ... است.
9) به گزارش اقتصادآنلاین (14020915): در مجموع سالانه حدود ۷۰۱ هزار تن آلودگی در تهران منتشر میشود که حدود ۵۷۸ هزارتن آن مربوط به «منابع متحرک آلاینده، خودروها» بوده که بیش از ۶۰% ذرات معلق و ۸۲% گازهای آلاینده را تولیدمیکنند.
10) بر اساس گزارش کمیسیون حملونقل ترکیبی انگلیس (2004) محاسبه هزینه جانبی بر اساس ارزش آماری جان (VSL) و ارزش یک ساعت وقت محاسبه میشود که در فرانسه 1 میلیون یورو و 17 یورو برساعت (تین 271019) برای مسافرین قطار بود.
11) با نرخ دیه و ارزش وقت 6 دلار برای هرساعت وقت، میتوان هزینه جانبی را با دقت قابل قبول برای ایران محاسبه نمود.
12) در قانون مدیریت سوخت سهم 30% برای بار و 18% مسافر راهآهن تعیین شد، ولی سهم بار در 1403 همچنان 8% است.
13) راهکار اصلی جهانی برای خروج از این بحران، «درونیسازی هزینههای جانبی» بر اساس اصل «آلاینده پرداختکننده» است. این به معنای انعکاس هزینههای جانبی در قیمتها با روشهایی مانند عوارض جادهای متناسب با پیمایش و آلایندگی ... است.
14) تجربیات ژاپن با عوارض جادهای بالا و رسیدن به سهم ریلی ۳۴%، مؤثر بودن این رویکرد را نشان میدهد (تین 310771).
- با پذیرش سوختوخودرو بهعنوان عوامل مشترک افزایش هزینههای جانبی و فشار تورمی، رویکرد خودرو ارزان-سوخت گران (خاسگ) میتواند این بحران را مرتفع نماید (تین 277415)، که منطبق با تاکید مقام معظم رهبری در دیدار دولت سیزدهم بر تدوین پیوست عدالت برای کلیه لوایح و مصوبهها میباشد (تین 237982) و اولویتبندی پروژهها را تدقیق مینماید (تین 262015).
